Halaman

KISER Dermayon

WACANA & NURANI WONG INDRAMAYU

Kamis, 14 Juli 2011

Nilai-nilai Pendidikan dari “Pribasa Cerbon-Dermayu”



Oleh SUPALI KASIM





BAB I
PENDAHULUAN



1.1  Latar Belakang Masalah
Bahasa Cirebon merupakan salah satu dari tiga bahasa daerah yang diakui di Jawa Barat, selain bahasa Sunda dan bahasa Melayu-Betawi. Hal itu berdasarkan Peraturan Daerah (Perda) Provinsi Jawa Barat Nomor 5 Tahun 2003. Di dalam bahasa Cirebon terkandung beberapa unsur sastra. Salah satu karya sastra yang berkembang luas di dalam masyarakat adalah pribasa.

Pribasa atau paribasa (pribahasa) adalah ungkapan yang menggunakan perumpamaan atau pengibaratan. Pribasa Cerbon-Dermayu digolongkan sebagai karya sastra Cirebon Masa Baru, yang diperkirakan berkembang sejak tahun 1800-an sampai pertengahan 1900. Di masa itu, bahasa Saansekerta dan Kawi sudah menyatu dengan bahasa lingkungan sekitar (Jawa) (Rahardjo, 2005:125). Hal itu disebabkan adanya pengaruh pendidikan formal di wilayah Cirebon-Indramayu (SR, SMP, SGB, dan SGA). Di sekolah-sekola saat itu diberi pelajaran bahasa Jawa, yang guru-gurunya banyak yang berasal dari Jawa Tengah dan Jawa Timur.
Pribasa yang beredar di masyarakat jumlahnya ratusan, yang sehari-hari digunakan masyarakat Cirebon-Indramayu. Manfaat pribasa cukup banyak, seperti untuk menambah keakraban dalam obrolan, mempererat persahabatan, bahkan bisa juga digunakan untuk memberi nasehat atau menyindir secara halus. Sindiran tersebut sangat terasa, tetapi orang yang disindir tidak merasa sakit hati.
Di dalam kesusastraan lisan Cirebon-Indramayu, pribasa semacam itu dianggap lumrah. Ada ratusan jumlahnya, yang sejak zaman dulu menjadi khazanah perbincangan dan persabahatan di dalam msayarakat petani dan nelayan. Seringkali digunakan dalam obrolan, guyonan, hingga terselip dalam pidato menjadi bumbu penyedap (Supali dalam Darouf, 2010:4).


1.2  Rumusan Masalah
Berkembangnya pribasa dalam bahasa Cirebon seiring dengan perkembangan bahasa Cirebon yang digunakan ole masyarakat pengguna bahasa Cirebon. Hal itu karena sebagai media komunikasi yang lebih mengakrabkan, meskipun secara jumlah di Jawa Barat tidak terlalu besar. Rumusan masalah untuk hal seperti itu, yakni:
1.  Mengapa pribasa Cerbon-Dermayu dapat berkembang dari masa ke masa sejak tahun
1800-an di dalam masyarakat?
2.  Nilai-nilai apa sajakah yang terkandung di dalam pribasa Cerbon-Dermayu?
3.  Apakah pribasa Cerbon-Dermayu bisa menjadi materi mata pelajaran di sekolah?


1.1  Tujuan Penulisan
Sebagai jenis kesusastraan yang berkembang pada masa yang tidak begitu lama, yakni tahun 1800-an, ternyata hingga kini masyarakat masih mememlihara, dan menggunakannya di dalam kesempatan-kesempatan tertentu. Penulisan ini berdasarkan kajian pustaka (buku) untuk mengungkap adanya pribasa Cerbon-Dermayu dan nilai-niali yanag terkandung di dalamnya.
Tujuan penulisan ini adalah sebagai berikut:
1.      Menuliskan latar belakang dan contoh-contoh pribasa Cerbon-Dermayu.
2.      Menjelaskan makna dari contoh pribasa Cerbon-Dermayu.
3.      Menyodorkan beberapa contoh pribasa Cerbon-Dermayu sebagai materi mata pelajaran di sekolah.
















BAB II
NASKAH “PRIBASA CERBON-DERMAYU”


2.1 Pengertian Pribasa
            Pribasa merupakan salah satu unsur sastra dalam bahasa Cirebon. Menurut Rahardjo (2005:8) kesusastraan adalah segala hal segala hal yang bersangkut paut dengan sastra Cirebon. Keberadaan bahasa Cirebon itu sendiri diperkirakan muncul sejak berdirinya Cirebon sebagai negara merdeka (abad ke-15).
            Dengan demikian hal tersebut di atas diperkirakan pada zaman Sunan Gunungjati, ketika Cirebon melepaskan diri dari Kerajaan Sunda/Pajajaran. Kerajaan tersebut sebenarnya tidak lain dipimpin kakek Sunan Gunungjati sendiri, yakni Prabu Siliwangi dari garis ibunya, Nyi Mas Rarasantang. Cirebon juga merupakan campuran dari berbagai suku dan bangsa, seperti suku Jawa dan Sunda, serta dari bangsa Cina, Arab, dan India. Menurut Dahuri, dkk. (2004:105) masyarakat Cirebon bukan merupakan satu kesatuan, tetapi lebih menunjukkan suatu keanekaragaman. Kenyataan ini tidak terkecuali jika dilihat dari sudut bahasa.
            Adanya keanekaragaman tersebut berpengaruh pada budaya masyarakat yang multidimensional yang berkembang tak terbelenggu oleh kedudukan antara “tuan” dan “hamba”, meski daerah tersebut sebelum Indonesia merdeka pernah berbentuk kesultanan. Namun ciri-ciri pergaulan kesehariannya hampir tak nampak (M. Noer,2009:53).           
Hampir di setiap bahasa apapun, unsur pribasa (peribahasa) selalu ada. Begitu pula dalam dalam bahasa Cirebon, yang sebenarnya bahasa Cirebon itu merupakan  salah satu dialek dalam bahasa Jawa. Pribasa merupakan mulai dikenal seiring berkembangnya bahasa Cirebon. Pribasa berkembang sebagai sastra lisan.
Rahardjo (2005:9-11) menyebutkan ciri-ciri lisan adalah penyebarannya secara lisan (oral) yaitu disebarkan melalui tutur dari mulut ke mulut atau juga dengan contoh yang disertai dengan perbuatan, dari satu generasi ke generasi berikutnya. Di Cirebon hal ini disebut gethok tular. Selain itu Cirebon mempunyai pola yang khas dalam menyampaikan sebuah informasi atau lebih spesifiknya ilmu, cara menyampaikan pelajaran sang murid tidak boleh menggunakan catatan barang selembarpun. Hal tersebut untuk menjaga keampuhan sebuah ilmu, kerahasiaan sebuah ilmu. Hal semacam itu disebut sastra guneman.
Pribasa diperkirakan berkembang pada Periode Cirebon Baru, bersamaan dengan karya sastra lainnya seperti wangsalan, parikan, sanepa, basa prenesan, panyandra, dan basa rinengga. Perkiraan Periode Sastra Cirebon dan hasil-asilnya terdiri dari:
1.   Periode Cirebon Kuna, dalam zaman perkembangan Hindu di Jawa, khususnya Jawa Barat, yakni kakawen, kidung, gugon tuwon, dan jawokan.
2.   Periode Cirebon Tengahan, pada zaman perkembangan Islam di Jawa Barat, yakni macapat, perlambang, sasmita, ukara sesumbar, dan sandi sastra.
3.   Periode Cirebon Baru, yakni wangsalan, parikan, pribasa, sanepa, basa prenesan, penyandra, dan basa rinengga.
4. Periode Cirebon Modern, yakni wacana tembang dan geguritan (puisi atau karangan bebas).
            Pribasa adalah ungkapan yang menggunakan perumpamaan atau pengibaratan. Wacana pribasa hidup di kalangan masyarakat banyak. Kegunaannya untuk memberi nasehat, mengolok-olok, memberi sanjungan atau memberi sindiran.

2.2 Pribasa dan artinya
Contoh-contoh pribasa dari naskah pribasa dalam dalam draft buku Darouf (2010) adalah sebagai berikut:
1. Aja duméh
Aja duméh iku aja kadiran. Ana sing dikadiri. Lampah ika aja sregep mung kerna ana lantarané kang gawe pengalem utawa kang dikadiraken.
”Menggawéa utawa nglelaku-lampaha, ikhlas lan bhakti kanggo keprayogén urip bebarengan”.
2.  Aja ndodok ning lawang, koné ana wong nari balik maning
Wong ndodok ning lawangan ika, matek ngalangi wong liwat. Dalané dadi supek lan ciyut.  Mulané aja ndodok ning lawang, koné baka ana wong sing arep liwat dadié kealangan. Wong mau bisa balik maning.
Pitutur wong tua, dibasakakén, kone ana wong nari balik maning.
3. Aja rumasa bisa, nanging bisaa rumasa
Rumasa bisa iku tegesé ngrasa bisa segala hal, padahal kemampuan dhéwéké durung tamtu bisa. Mung kerna ngrasa péngén ngunggulaken dhéwék atawa beli péngn diacéni wong séjén, segala hal ngakun bisa baé. Sewaktu dicoba, nyatané ora bener lan ora karuan.
Masih mending bisaa rumasa. Bisa ngrasa ning segala hal, sing gawé pribadi beli sombong, bisa nahan diri, wicaksana, lan beli nonjolaken dhéwék. Padahal dhéwéké duwé kemampaun sing linuwih.  
4.  Ala ketara becik ketitik
Ala iku blésak, ora bagus, ora nyenengaken. Ketara iku ketenger, ketéla, kesawang. Becik iku bagus, nyenengaken. Ketitik iku manjing ning angen-angen, sing ora gampang diilangaken. Kelingan baé.
Iku pitutur luhur kanggo lelaku lampah. Dadia wong kang bagus lelakuné, jujur tingkahé lan sabar tinerima ning pangraksané. Yén nemu kesandhung perkara ala, wong mau kegawa, nanging tan bakal digawa. Marga ketitik kenang beciké. Nanging wong kang gawé ala, bakal kegawa pekéwuh perkarané ika.
5. Amba segarané
Segara iku amba. Lir kadhiya ati utawa karsa iku kudu lega. Kudu gampang ngampura. Kudu gampang maklum anané ning perkara, sing ora sreg ning ati.
Ibarat segara, apa baé gah manjing. Runtah ya gelem. Kayu glondongan ya gelem. Batang-sato ya gelem. Mengkonon uga atiné wong. Kudu gelem utawa gampang mangapura utawa maklumi.
6. Amba tapihé, lega sarungé
Amba tapihe iku lir nganggo busana iku aja cumpon. Seret, ora bisa obah-olah. Mengkonon uga anggon-anggon sarung. Kudu lega. Aja seret cilik-cumpon.
”Mulané dadi wong kudu gelem nrima sesandung poyokané wong. Aja gampang napsu. Baka ana perkara sing dadi ora énak ning ati, aja gérék mutus salah ning wong liyan. Kudu teliti lan nastiti anggoné mutusaken perkara ika”.
7. Ana rega ana rupa
Ana rega ana rupa iku ubungane karo mutu barang. Regané larang, tamtu barangé bagus. Regané murah, ya barangé kurang bagus.
Pribasa kiyen bisa uga kanggo perkara pegawéan. Dibayaré larang, kerna asil pegawéane bagus atawa pegawéane  perlu keahlian kusus. Dibayaré murah, kerna asil pegawéané ora bagus atawa pegawéan sing dicebaké ora pati angél.
8.  Bening banyuné kena iwaké
Iwak genahé ning banyu. Uripe ning banyu. Yen kula kepéngén nyandak, kena nyandak nanging aja buthek banyuné. Yen iwaké kena, banyuné tetep bening, iku pribasa menggawe sing apik.
Lir umpama, ana perkara keluarga. Masalah bisa beres, ora ramé lan ribut.
9. Bener ketenger
Bener ketenger iku perbuatan menusa sing ahiré katon, yén kocap atawa perbuatan bener iku tetep bener. Senajan awalé dianggep aneh atawa ora lumrah lan disangkal, tapi sipat lan prilaku bener iku ahiré ketenger.
9.  Canting jali
Canting iku cibuk banyu. Jali iku aran woh utawa wijil. Wijilé cilik-cilik. Canting jali, cantingé cilik pisan. Nanging mung anane ning pribasa baé. Kenyataané jali mau ora ilok dienggo canting.
“Canting jali nasibira iku. Dicibukaken banyu segara amba gah, mung olihé semono-mono baé. Setetes-rong tetes iku asilé”.
10. Gusti Ora Turu
Gusti ora turu maksudé Gusti Allah pasti nyakséni kabéh kelakuan menusa. Gusti Allah pasti ora turu, pasti ora nutup mata ning amal bagus atawa blésake sing dilakokaken menusa. Ora pandheng sugih atawa mlarat, duwé pangkat atawa mung nyokor, bagus rupa atawa blésak rupa, kabéh pasti disakséni.
Pribasa iki bisa kanggo genggeman, supaya menusa ning alam dunya nginggati prilaku sing blésak lan bisa nambahi prilaku sing bagus, sebab kabéh prilaku disakséni Gusti Allah Ingkang Maha Mengetahui.
11. Jagat beli segodhong kélor
Jagat iku ambané dunya. Segodong kelor iku godhong sing ukurané ciyut. Pribasa mengkénén diartiaken, jagat iki amba pisan. Beli ciyut, beli supek.
Uga mengkonon pikiran menusa, aja sampé ora duwé pikiran sing amba, sing jembar. Senajan akéh persoalan lan masalah, aja sampé pikirané ciyut lan ora bisa ngocéki masalah. Wawasan kudu dibuka supaya weruh lan sadar, jagat iku beli ciyut kaya godhong kélor.
12. Kebo nyusu gudhél
            Kebo nyusu gudhél iku ora lumrah. Lumrahé iku gudhél nyusu ning kebo. Pribasa mengkénén kanggo wong tuwa sing geguru ning wong enom. Bisa uga kanggo wong sugih sing senengé jejaluk ning wong mlarat. Uga kanggo para pejabat sing senengé jejaluk atawa senengé diupaih ning bawahané.
13. Keétung ora kewilang
Keétung ora kewilang iku ibaraté timun wungkuk kanggo imbuh baé. Timun wungkuk iku timun sing ora bagus, wujudé cilik lan bengkuk. Timun séjéné bagus-bagus lan bisa diadol, timun wungkuk ora bisa diadol. Ahiré kanggo imbuh timun sing bagus. Senajan timun sing blésak iku keétung, tapi ora kewilang, langka regané.
Uga mengkonon menusa sing kurang diétung batur séjéné. Senajan melu, tapi mung mélu-méluan baé. Senajan diétung, tapi tetep baé ora kewilang lan ora kebagian. Langka, ya ora masalah. Ana, ya ora apa-apa.
14. Kodhok kegawa garu
            Kodhok iku aran sato sing genahé ning sawah sing akéh banyuné. Garu iku aran pekakas sing kanggo molah lemahé sawah. Sewaktu garu  lagi dienggo molah sawah, molak-malik lemahé sawah, kodhok sing ana ning sawah mau mlempat ning garu, mélu ningkring. Kodhok ora duwé tujuan apa-apa, ora mélu molah sawah.
            Iku pribasa kanggo wong sing ora ngerti apa-apa, ora duwé tujuan apa-apa, tapi mélu-méluan ngalor atawa ngidul kegawa-gawa ning batur sing duwe maksud lan tujuan tertentu.
15. Larang dadi barang, murah dadi runtah
Pada baé karo ana rega ana rupa. Yén tetukuan sing larang regané, pancén mutu barangé bagus. Barangé uga awét. Tapi, yén tetukuan sing murah regané, barangé ya kurang bagus. Barangé uga gelis rusaké. Ahiré beli kanggo lan dibuang dadi runtah.
16.  Lemes kanggo tali, akas kanggo pikulan
Wong sing bisa keenggo ning kemasarakatan. Bisa diajak menggawé apa baé, kegiatan apa baé sing sipaté maih kebagusan ning masarakat. Bisa ngupaih mupangat. Ibaraté lemes kanggo tali, akas kanggo pikulan.
17. Sengit tan kurang penganggit, seneng tan kurang pengalem
Wong sing sengit iku ora kurang anggoné luruh omong, kanggo mblésakaken wong sing disengiti. Wong sing seneng iku ora kurang anggoné luruh omongan kanggo ngalem wong sing disenengi.
18. Ula marani gebug
            Ula iku aran satoan sing diwedéni wong, kerna yen nggigit bisa ngetokaken wisa sing bahaya pisan. Gebug iku pekakas kanggo nyabet atawa nggebug, tujuané kanggo ngusir atawa maténi ula mau.
            Ula marani gebug iku pribasa kanggo wong sing ditunggon-tunggoni, ndilalahé teka dhéwék.


2.3 Nilai-nilai Pendidikan
Sebagaimana dinyatakan di atas bahwa pribasa adalah ungkapan yang menggunakan perumpamaan atau pengibaratan. Wacana pribasa hidup di kalangan masyarakat banyak. Kegunaannya untuk memberi nasehat, mengolok-olok, memberi sanjungan atau memberi sindiran.
Kegunaannya yang bersifat nasehat, mengolok, memberi sanjungan atau memberi sindiran merupakan nilai-nilai budaya yang berkembang di masyarakat. Selain itu juga memiliki nilai-nilai pendidikan. Sebagaimana pendidikan yang membentuk siswa agar memiliki sikap, pengetahuan dan keterampilan, dtunjukkan pribasa, yang isinya merupakan pengetahuan bahasa dan sikap dalam bertindak dan bermasyarakat.
Isi yang terkandung dalam pribasa bisa digenggam sebagai sebuah sikap. Misalnya pribasa:  
Ala ketara becik ketitik
Ala itu sifatnya yang jelek, tidak bagus, tidak menyenangakan. Ketara itu tamapak, kelihatan. Becik itu bagus, menyenangakan. Ketitik itu termasuk ada dalam angan-angan, yang tidak muda terlupakan. Ingat terus. Hal itu merupakan nasehat untuk bertindak dan berperilaku.

Larang dadi barang, murah dadi runtah
Sama saja dengan pribasa ”ana rega ana rupa”. Jika membeli sesuatu barang yang mahal, memang mutunya bagus. Tapi, jika membeli yang murah, mutunya jelek dan cepat. Akhirnya barang yang dibeli menjadi sampah. Hal ini sebagai peringatan pada seseorang untuk memperhatikan mutu barang, jangan hanya dilihat dari harga yang murah.

Gusti Ora Turu
”Gusti ora turu” maksudnya Tuhan pasti menyaksikan semua kelakuan manusia. Gusti Allah pasti ora turu (tidak tidur), pasti tidak menutup mata akan amal bagus ataupun kejelekan seseorang. Tidak pandang kaya atau miskin, berpangkat atau gelandangan, bagus rupa atau jelek tupa, semua pasti diketahui.
Pribasa ini untuk genggaman manusia, supaya manusia di alam dunia ini menghindari perilaku yang jelek dan menambah perilaku yang bagus, sebab semua perilaku manusia pasti diketahui Tuhan.
Contoh pribasa di atas menunjukkan bahwa karya sastra Cirebon itu memiliki nilai-nilai pendidikan yang bisa diajarkan di sekolah. Hal itu karena pribasa memuat unsur pengetahuan bahasa dan sikap dalam berperilaku dan bermasyarakat. Selain itu juga sebagai nilai kearifan lokal yang ditunjukkan dengan pribasa dengan bahasa Cirebon.








BAB III
SIMPULAN DAN PENUTUP


3.1  Simpulan
Penelusuran dengan kajian pustaka tentang karya sastra Cirebon Cirebon berbentuk pribasa menghasilkan simpulan sebagai berikut:
1.  Pribasa diperkirakan berkembang pada Periode Cirebon Baru, bersamaan dengan karya sastra lainnya seperti wangsalan, parikan, sanepa, basa prenesan, panyandra, dan basa rinengga, yakni pada tahun 1800-an hingga pertengahan 1900.
2. Pribasa menunjukkan bahwa karya sastra Cirebon yang memiliki nilai-nilai pendidikan, karena pribasa memuat unsur pengetahuan bahasa dan sikap dalam berperilaku dan bermasyarakat. Selain itu juga sebagai nilai kearifan lokal yang ditunjukkan dengan pribasa dalam bahasa Cirebon.
3.  Nilai-nilai dalam pribasa bisa dipetik untuk dimasukkan dalam materi mata pelajaran muatan lokal.

3.2  Penutup
Mudah-mudahan penulisan tentang pribasa ini bisa memberikan gambaran salah satu bahasa dan karya sastra di wilayah Cirebon yang sudah berlangsung sejak taun 1800. Dari karya sastra lisan tersebut mudah-mudahan bisa dipetik sebagai pelajaran.



Kepustakaan:



Dahuri, Rokhmin, dkk. 2004. Budaya Bahari: Sebuah Apresiasi di Cirebon. Jakarta: Perum Percetakan Negara RI.

Daro’uf. 2010. Pribasa Cerbon-Dermayu (naskah belum diterbitkan).

Noer, Nurdin M. 2009. Menusa Cerbon: Sebuah Pengantar Budaya. Cirebon: Dinas Pemuda Olahraga Kebudayaan dan Pariwisata Kota Cirebon.



Rahardjo, Untung. 2005. Kesusastraan Cirebon: Dalam Periodisasi Kuna, Tengahan, Baru, dan Modern. Cirebon: Yayasan Pradipta.


















































Tidak ada komentar:

Posting Komentar

statistik